قزوین را در نوشته های قدیم اروپا شهر باستانی « ارساس » یا « ارسا سیا» و در تواریخ یونان همان شهر قدیمی « راژیا » و در زمان اشکانیان به نام موسس آن « اردپا » خوانده اند.
ساسانیان آنرا « کشوین » نامیده اند، یعنی سرزمینی که نباید از آن غافل شد برخی هم آن را « قسوین » یا شهر که مردمی پرصلابت و استوار دارد و بعضی از مورخین هم معرب « کاسپین » گفته اند به دلیل آنکه قوم کاپست از مجاورت دریای مازندران به طرف این دشت مهاجرت کرده و با اقوام بومی اختلاط نموده اند و گروهی هم به مرکز ایران رفته اند و دریای خزر نیز به همین دلیل به بحرالقزوین یا دریای قزوین اشتهار دارد.
در منطقه قزوین صدها تپه باستانی شناسایی شده که هر یک برگ زرینی از تاریخ و تمدن میهن اسلامی مان را در سینه جای داده اند و تنها حفاری تپه سگزآباد نشانگر تمدن 9 هزار ساله یکجانشینی در این دشت حاصلخیز است.
بنای شهر قزوین را به شاپور ذوالاکتاف نسبت داده و می گوید آنجا را “شاد شاپور” نامید. امام ابوالقاسم عبدالکریم بن محمد رافعی در کتاب التدوین فی اخباراهل العلم به قزوین و زکریای بن محمد محمود ممکونی در آثارالبلاد و یاقوت حموی درمعجم البدان به نقل ازاین فقیه و شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله در کتاب هدایه السبیل و کفایه الدلیل باستناد شهرت قزوین را از بناهای شاپور ذوالاکتاف نگاشته اند.
احمدابن ابی عبدالله برقی در کتاب “النبیان” و خواجه حمدالله مستوفی در “تاریخ گزیده” و محمد حسنخان اعتماد السلطنه در کتاب “مرآت البدان” و امین احمد رازی در “هفت اقلیم” به نقل از البنیان و استاد و با تولد خاور شناس نامی روس در کتاب “جغرافیای تاریخی ایران” بنای شهر قزوین را به شاپور اول منسوب داشته اند. شمس الدین سامی بیک در “قاموس الاعلام ترکی” در این باره تردید کرده و نوشته است که از ایرانیان شاپور ذوالاکتاف با یکی از بهرام ها شهر قزوین را بنیاد کرده اند. منبع اصلی این دو قول یکی “اخبار البدان” ابن فقیه و دیگری “البنیان” احمد بن ابی عبدالله برقی است که مولفان سابق نیز عموما با این دو ماخذ استناد داشته اند. البته نمی توان در این باره نظر قطعی داد ولیکن با بررسی اوضاع دوران فرمانروائی این دو پادشاه می بینیم زمان شاپور ذوالاکتاف که بواسطه صغر سن نمی توانست در کارهای کشور موثر باشد سراسر مملکت دستخوش کشتار و تاراج طوایف داخلی و خارجی بود.
بنابراین مناسب است بانی قزوین را بنا به نگارش” ابن فقیه شاپور ذوالاکتاف” بدانیم اما این که ابن فقیه ذکر کرده است شاپور ذوالاکتاف شهر قزوین را بنا کرده و آن را شاد شاپور نامید. دیگران نیز در این زمینه شرحی نگاشته اند از جمله حمد الله مستوفی در تاریخ گزیده به نقل از کتاب البنیان قدری بتفصیل پرداخته اند و نوشته است شهر قزوین را شاپور بن اردشیر بابکان ساخته و آن را شادشاپور نام کرد همانا آن شهری که در میان قزوین ساخته اند چنانچه رودخانه چند بر جنوبی آن روانست و رودخانه ابهر بر شمالی آن و از آنجا اطلال بار و پدیدارست.
محمد حسن خان اعتماد السلطنه نیز در کتاب “مرآت البلدان” به نقل از کتاب البنیان این موضوع را تا اندازه ای روشن تر به قلم آورده و می گوید قزوین را شاپور بن اردشیر بابکان ساخت و شاد شاپور نام نهاد و همانا آن شهری بود که میان رودخانه های خررود و ابهر رود می ساخته اند و آنجا پدیدار است و مردم آنجا در دیه هر چه که به اردشیر بابکان منسوب است مسکونند و مشهور است در کتاب تدوین رافعی مسطور که حصار شهرستان قزوین اکنون محلی است در میان شهر شاپور ذوالاکتاف ساسانی ساخته است
بر اساس اسناد و مدارک موجود قدمت و سابقه تاریخی منطقه قزوین به دوران حکومت مادها، در قرن نهم پیش از میلاد، می رسد. در آن زمان، ناحیه کوهستانی جنوب و جنوب غربی قزوین جزئی از قلمرو مادها به شمار می رفت که همواره مورد تاخت و تاز اقوام و قبایل مختلف، از جمله اقوام آشور و کاسی‌ها، قرار داشت.
بررسی آثار بدست آمده از جنوب دشت قزوین در بخش بوئین زهرا، نشان می دهد که در این منطقه در هزاره های چهارم و پنجم پیش از میلاد، زیستگاه جماعت های انسانی بوده است.
بنای اولیه شهر قزوین را به شاپور معرف به شاپورذوالاکتاف نسبت می دهند. شاپور شهر قزوین را برای جلوگیری از تهاجمات دیالمه بنا نهاد و در آن دز و استحکامات به وجود آورد و سپاهیان خود را در آن استقرار داد. به مرور زمان، پایگاه نظامی شاپور توسعه یافت و هسته اصلی شهر قزوین به وجود آمد. موقعیت این شهر همواره به عنوان گذرگاه مهم طبرستان و دریای مازندران (خزر) اهمیت فراوان داشت. بعد از حمله اعراب به ایران و آغاز دوره فتوحات اسلامی، براء بن عازب از سرداران معروف عرب در سال 24هجری قمری، قزوین را محاصره کرد. قزوین در دوره اسلامی نیز به پایگاه و مبداء عملیات بعدی لشگریان عرب تبدیل شد. در سال 192ھ . ق ››هارون الرشید‹‹ به قزوین آمد و نسبت به توسعه شهر و ساخت بنای ›› مسجد جامع ›› در آن دور آن اقدام نمود.
ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه خود در سال 438ھ . ق شهر قزوین را چنین توصیف کرده است:
… باغستان بسیار داشت، بی دیوار و خار، و هیچ مانعی از دخول در باغات، و قزوین را شهری نیکو دیدم، باروی حصین و کنگره بر آن نهاده و بازارهای خوب، مگر آن که آب در آن اندک بود و منحصر به کاریزها در زیر زمین رئس آن شهر مردی علوی بود.
از اواخر قرن پنجم هجری تا زمان حمله هلاکو به قلعه های اسماعیلیان، سرزمین قزوین تحت تاثیر حوادث مربوط به نهضت اسماعیلیان از جمله حسن صباح و جانشینان او قرار داشت و شاهد نبردها و جنگ های طولانی میان سپاه حکومت مرکزی و اسماعیلیان بود. در زمان صفویه و در دوران سلطنت شاه طهماسب، با برگزیده شدن قزوین به پایتختی، این شهر اعتبار بیشتری یافت و آثار وبناهای متعددی در آن بنا گردید.
در دوره قاجاریه که تهران به پایتختی انتخاب شد، قزوین به علت استقرار در مسیر جاده تهران به اروپا و روسیه، اهمیت قابل ملاحظه ای یافت.
با آغاز نهضت مشروطیت، این شهر، خانه دوم مشرطه خواهان شد و مردمان آن از هیچ کمکی به آزادی خواهان دریغ نکردند.
در اواخر دوره قاجار ›› رضا خان میر پنج ‹‹ با نماینده انگلستان در گراندهتل قزوین ملاقات کرد که طی آن نطفه کودتای سوم اسفند برای براندازی حکومت قاجاریه بسته شد.
قزوین به دنبال فتح آن در سال 21 هجری به عنوان مرز و ثغر مسلمین شناخته شد و مسلمانان برای درک فضیلت جهاد با کفار دیلم به سوی آن رهسپار گشتند. احادیث فراوانی که در فضیلت قزوین روایت شده و عملکرد زمامداران حکومت اسلامی در پشتیبانی از مدافعان قزوین اهمیت والای آن را می نماید.اعزام چهار هزار تن از مسلمانان به فرماندهی ربیع بن خثیم در سال 36 هجری و قبل از جنگ حساس صفین به قزوین توسط امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) نمونه ای از این توجه است .
بدیهی است که شهر کوچک و قدیمی قزوین که به استواری محدود بوده گنجایش سیل عظیم مهاجران و مجاهدان را نداشته و لزوم گسترش آن برای جلب بیشتر مسلمین اعزامی به قزوین احساس می شده است. سعید بن العاص بن امیه که از طرف عثمان والی کوفه بوده برای جنگ با دیلمیان به قزوین می آید و آن را شهری استوار و آباد می کند قطعا این عمران اولیه قبل از سال 35 هجری که سال قتل عثمان است صورت گرفته است.
خانه سازی در بیرون از قلعه قدیمی شهر ظاهرا نخستین بار توسط محمد بن سنان عجلی و در سال 90 هجری انجام شده و دیگران نیز به تقلید از او در بیرون از شهر به خانه سازی پرداخته اند و شهر را وسعت بخشیده اند . پیش از سال 169 هجری در سالهای خلافت مهدی عباسی و زمانی که فرزندش موسی الهادی ولیعهد بوده و شهرک به نامهای مدینه موسی و مبارکیه در کنار قزوین ساخته شد و همین امر به توسعه بعدی شهر کمک شایانی کرد.
